Divanı Lügatüt Türk'te Çiğil Türkleri

Türk diliyle ilgili ilk Türk sözlüğü olan Dîvânu Lügâti’t-Türk (DLT), bize Karahanlı döneminin söz varlığı hakkında büyük ölçüde bilgi vermektedir. Bir dilin gerçek söz varlığını, yalnızca sözlüksel unsur olan isim ve fiiller oluşturmaz; o dile ait birleşik kelimeler, ikilemeler, deyim ve atasözü gibi kalıp sözler, terimler vb. anlatım kalıplarının hepsi birlikte oluşturur. Onun için bu çalışmada, dilbilgisinin daha çok söz dizimi bölümünü ilgilendiren DLT’deki ikileme konusu ele alınmıştır. DLT’de en çok eş anlamlı ikileme kullanılmıştır. DLT’nin gerçek söz varlığına katkı yapan ikilemenin sayısı 157’dir.

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 1

Doç. Dr. Bilal AKTAN

Dumlupınar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğ.Ü.

...........

1. Aynen Tekrar Edilen İkilemeler: Aynı kelimelerin arka arkaya gelmesiyle kurulan ikilemelerdir. Bunların çoğu, yansıma ve bir insan veya hayvana seslenme bağlamında söylenmiş ikilemelerdir. Daha az sayıda ise zarf (akru akru, ala ala, birin birin vb.), ikinci teklik kişi emir kipinde fiil (çök çök, ķaç ķaç, ötüş ötüş vb.) ve ünlem (awa awa, op op, öp öp! vb.) olarak kullanılan ikilemeler vardır.

Divanı Lügatit Türk - Sayfa 34

Çiğil Türkleri "karın doydu" anlamına olarak "قَرُنْ تُدْتِ karın todhtı", yukarıda söylemiş olduğumuz boylar buna "قَرِنْ تُوزْدِ tozdi" derler. İsim ve fiillerin geri kalanlarını bu kural üzerine ölçümle !

Sözün kısası, Çiğil dilinde bulunan ڭ harfi Rum diyarına kadar olan Yağma, Toxsı, Oğuz boylarıyle Argulardan birtakımlarının dilinde - Çine doğru gidilerek bütün boylarda- ﻙ olur. Kıpçaklarca ve onlara uyanlarca - Rum ülkesine doğru ininiz - ﺝ harfi ﺝ olur. Bunların hepsini, yerleri gelince, söyleyeceğiz.
Xotanlılarla Kençekliler kelimenin önünde bulunan الف leri ( ا h) ye çevirirler. Türk dilinde bulunmıyan bir harfi kattıkları için biz onları Türk saymıyoruz. Türkler "baba" ya "اتا ata", Xotanlılarla Kençekliler "ﻫاتا hata", Türkler "ana"ya "انا ana", onlar "هانا hana" derler.