Türkistan’da, VIII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar, konar-göçer Türk boyları arasında adlarından sıkça söz ettirmiş olan Çiğiller, adı geçen coğrafyada geniş bir alana dağılmışlardır. Zamanla yerleşik hayatı da benimsemiş bulunan Çiğillerin bazı kabileleri, Selçuklular zamanında Anadolu’ya da göç etmiştir.
Türk tarihinde önemli bir yere sahip bulunan bu boyun Türkistan’dan Anadolu’ya kadar uzanan tarihi üzerine yeni araştırmalara ihtiyaç hissedilmiştir. Bu çalışmada Çiğil adının kaynağı, Çiğil lehçesi ve kültürü, Çiğillerin yerleşim yerleri ile ilgili yerli ve yabancı kaynaklarda verilen bilgiler ele alınmış; Anadolu’da Çiğillere ait yer adları üzerine bir değerlendirme yapılmıştır.
Öz
Türkistan’da, VIII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar, konar-göçer Türk boyları arasında adlarından sıkça söz ettirmiş olan Çiğiller, adı geçen coğrafyada geniş bir alana dağılmışlardır. Zamanla yerleşik hayatı da benimsemiş bulunan Çiğillerin bazı kabileleri, Selçuklular zamanında Anadolu’ya da göç etmiştir. Türk tarihinde önemli bir yere sahip bulunan bu boyun Türkistan’dan Anadolu’ya kadar uzanan tarihi üzerine yeni araştırmalara ihtiyaç hissedilmiştir. Bu çalışmada Çiğil adının kaynağı, Çiğil lehçesi ve kültürü, Çiğillerin yerleşim yerleri ile ilgili yerli ve yabancı kaynaklarda verilen bilgiler ele alınmış; Anadolu’da Çiğillere ait yer adları üzerine bir değerlendirme yapılmıştır
Anahtar Kelimeler
#Çiğiller, Türk boyları, Türk iskânı, Yer adları, Türkistan
Kaynakça
Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Tıpkıbasım, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın Nr. 21, Ankara,1994.
Numaralı Mühime Defteri (1026-1027/ 1617-1618), Özet, Transkripsiyon, İndeks ve Tıpkıbasım, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın Nr. 47, Ankara,2000.
ABDURAHMAN, Varis: “Orta Asya’daki Bir Kısım Türk Yer Adları ve Bu Yerlerin Tarihî Süreç İçerisindeki Siyasi Durumu Üzerine”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, 8-10 Mayıs 2002, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, (Ankara,2004), s.202-219.
ADANIR, Oğuz: Kapitalizm Öncesi Evrensel Kültür/ Zihniyetten Günümüze Osmanlı ve Ötekiler, Dokuzeylül Yay., İzmir, 2004.
ALİŞAR, Fahrettin: Çiğil Türkleri ve Aşağı Çiğil, Aşağı Çiğil Belediyesi Yayınları,2005.
Al-MOQADDASI, Shams ad-dīn Abū Abdallah Mohammed ibn Ahmed ibn Abū Bekr al- Bannā al-Basshārī: Ahsenu’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, Ed. M. J. De GOEJE, Editio Secunda, E. J. Brill,1906.
Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus,2000, Yör- Türk Vakfı Yay., Ankara,2000.
ANAT, Hacı YAKUP - Ahmet ALMAZ: Karahanlılar Tarihi, Oku Yayınları, İstanbul,2003.
AŞIK, Alpaslan: Kırgızistan’daki Kazı Bölgeleri ve Bu Kazıların Değerlendirilmesi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi S.B.E. Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Bişkek,2006.
AVFÎ, Sayyid ad-din Muhammad: Cavāmi’al-Hikāyāt ve Lavāmi ar-Rivāyāt, Tashih: Muhammed Mu‘în, Çaphâna-i Danişgah, Tahran,1335, C.I.
AYDIN, Erhan: “Şine Usu Yazıtında Hayvan Adlarıyla Kurulmuş Yer Adları Üzerine İncelemeler”, Turkish Studies/ Türkoloji Araştırmaları, 3/1, Kış 2008 (Dede Korkut Dosyası), s.202-208.
BARKAN, Ö. L.: “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I. İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, VD II, s.279-304.
BARTHOLD, W.: “Gerdîzî”, M.E.B. İA. IV, s.766-767.
----------------: Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Haz. H. Dursun YILDIZ, TTK, Ankara,1990.
----------------: Theodor Menzel; Hans Heinrich Schaeder: “12 Vorlesungen über die Geschichte der Türken Mittelasiens”, Die Welt des Islams, Bd. 17, Beiband zu Band 14- 17 (1935), pp. 1-247.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 23M.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 100.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 438 (Neşr. 438 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri 937/1530 I-II, BDAGM Yayınları, Ankara,1993,1994.)
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 387 (Neşr. 387 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri 937/1530 I, Haz. Ahmet ÖZKILIÇ, Ali COŞKUN ve Başk., II, Haz. Uğurhan DEMİRBAŞ, Ümmühani Ceylani ve Başk., BDAGM Yayınları, Ankara,1996,1997.)
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 166 (Neşr. 166 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri 937/1530 I, Haz. Ahmet ÖZKILIÇ, Ali COŞKUN ve Başk., BDAGM Yayınları, Ankara,1995.)
Bir Sürgün Şaheseri: Minnetkeşân, Notlandırılmış Metin, Keçecizâde İzzet Molla, Haz. Ömür CEYLAN, Ozan YILMAZ, Sahaflar Kitap, İstanbul,2007.
BUHARALI, Eşref: “Çiğiller”, A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi Tarih Bölümü, XV/26, 1992, s.59-62.
CAHEN, Claude: Osmanlı’dan Önce Anadolu’da Türkler, E Yay., 2. Baskı, İstanbul,1984.
COŞKUNER, Fahrettin: “Gazneliler Döneminde Nesir”, Nüsha, Yıl: IV, Sayı: 13, Bahar, 2004, s.45-53.
Divan of Hafiz, Trans. Paul Smith, Edit. New Humanity Boks, 1986.
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VI, Çağ Yayınları, İstanbul, 1987.
EBÛ’L-GAZİ BAHADIR HAN: Şecere-i Terâkime (Türklerin Soy Kütüğü), Haz. M. ERGİN, Tercüman 1001 Temel Eser 33.
EL-BELÂZURÎ: Fütûhu’l-Büldân, Çev. Mustafa FAYDA, Kültür Bakanlığı Yay., 2. Baskı, Ankara,2002.
EL-MUHEYMİD, Ali b. Salih: “Karahanlılar ve İslam’ın Yayılmasındaki Katkıları” Çev. Ali AKSU, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1) 2001, s.281-309.
ERÖZ, Mehmet: Türk Kültürü Araştırmaları, Kutluğ Yayınları, İstanbul,1977.
FİRDEVSÎ: Şehname, Çev. N. LUGAL, C.I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,1945; C.II, 2. Baskı, Ankara,1967; C.III, 2. Baskı, Ankara,1968, C.IV, Maarif Basımevi, İstanbul,1955.
GENÇ, Reşat: Karahanlı Devlet Teşkilatı, Kültür Bakanlığı Yay., 1. Baskı, Ankara,1981.
----------------: Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, TKAE Yay., Ankara,1997.
GILES, L. and BARNETT L. D.: Sharaf al-Zamān Tāhir Marvazī on China, the Turks, and India by V. Minorsky, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 11, No. 1 (1943), pp. 232-235.
GÖKYAY, O. Şaik: “Hannâme”, Necati Lugal Armağanı, TTK, Ankara,1968, s.275-329.
GÜLENSOY, Tuncer: “Alka-evli ve Beğ-dili Boy Adları ve Anadolu’daki İzleri”, Uluslararası Türk Dili Kongresi, 1988 (Ankara,1996), s.177-180.
Hâfiz, Master of Persian Poetry: A Critical Bibliography, English Translations Since the Eighteenth Century, Parvin Loloi, Edit. I. B. Touris, London,2003.
HALAÇOĞLU, Yusuf: XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, TTK, 2. Baskı, Ankara,1997.
HENNING, W. B.: “Argi and the Tokharians”, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 9, No. 3 (1938), p.545-571.
Hudûdü'l-Âlem Mine'l-Meşrik ile'l-Magrib, İng. Çev. Vladimir Feodoroviç Minorsky, Türkçe Çev. Abdullah DUMAN, Murat AĞARI, Kitabevi Yayınları, İstanbul,2008.
İBNÜ’L-ESÎR, Ebû’l-Hasan Ali El-Cezerî: El-Kâmil fi’t-Tarih, Müniriye Matbaası, Kahire,1348, C.VIII.
Kabusname, Ed. R. LEVY, GMNS, London,1951.
KAFESOĞLU: Türk Millî Kültürü, Boğaziçi Yayınları, 13. Baskı, İstanbul,1995.; Ötüken Yayınları, 23. Baskı, İstanbul,2003.
----------------: Harzemşahlar Devleti Tarihi, TTK, 3. Baskı, Ankara,1992.
KAHYA, Esin: Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi, On China, the Turks and India (Trans. V. Minorsky), London 1942, OTAM, S.4, Ankara, Ocak 1993, s.701-704.
KAMOLİDDİN, Shamsiddin Sirojiddin ogly: Ancıent Türkıc Toponyms Of The Mıddle Asıa, Main Edition Izdatelsko-Poligraficheskoi Of Joint-Stock Company “Шарк” Tashkent, Shark, 2006.
Kanunî Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Haz. Refet YINANÇ, Mesut ELİBÜYÜK, Gazi Ünv. Yay., Ankara,1983.
KARTAL, Ahmet: “Gazneliler Dönemi Türk Kültürü ve Türk Dili Üzerine Düşünceler”, V. Uluslar arası Türk Dili Kurultayı Sempozyum Bildirileri, 20-26 Eylül 2004, TDK, Ankara 2004, C.II, s.1685-1724.
KAŞGARLI MAHMUD: Divân-ı Lugati’t-Türk, C.I-III., Çev. Besim ATALAY, TDK, 3. Baskı, Ankara,1992.
“Kazvînî” Md. MEB. İA., VI, İstanbul, s.528-532.
KEYKÂVUS: Kabusname, Çev. Mercimek Ahmed, Gözden Geçiren O. Ş. GÖKYAY, Millî Eğitim Basımevi, 2. Baskı, İstanbul,1966.
KİTAPÇI, Zekeriya: Doğu Türkistan ve Uygur Türkleri Arasında İslamiyet, Yedikubbe Yay., 1. Baskı, Konya,2004.
KLYASHTORNY, Sergej G.: “Manichaean Monasteries in the Land of Arghu”, Studia Manichaica, IV. Internationaler Kongreß zum Manichäismus, Berlin, 14-18 Juli 1997, s.374-379.
----------------; T. I. SULTANOV: States And Peoples Of The Eurasian Steppe, St. Petersburg, 2004.
KOWALSKİ, Tadeusz: “Les Turcs dans le Sahname”, Rocznik Orientalistyczny, Tom, XV, Krakow,1949, p.84-97, Çev. Harun GÜNGÖR, Şehname’de Türkler, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, YıI 1, s.289-300.
KRAMERS, J. H.: “Mukaddesî” Md. MEB. İA., VIII, İstanbul,1987, s.562-563.
KÖPRÜLÜ, F.: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, D.İ.B., 7. Baskı, Ankara,1991.
----------------: “Kay Kabilesi Hakkında Yeni Notlar”, Belleten VIII/31, (1944), s.421-452.
----------------: “Avfî” Md. MEB. İA., II, İstanbul,1979, s.22-23.
KÖYMEN, M. A.: Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III - Alp Arslan ve Zamanı, TTK, Ankara,1992.
Maraş Tahrir Defteri (1563) I-II, Haz. Refet YİNANÇ, Mesut ELİBÜYÜK, A.Ü. Basımevi, Ankara,1988.
MEVLÂNA CELÂLEDDİN-İ RUMÎ: Mesnevî, Şerheden. Abdülbâki GÖLPINARLI, Mesnevî ve Şerhi I-VI, Kültür Bakanlığı Yayını, 3. Baskı, Ankara,2000.
NİZÂMÜLMÜLK: Siyâsetnâme, Haz. M. Altay KÖYMEN, TTK, Ankara,1999.
ORHONLU, Cengiz: Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, Eren Yay., İstanbul,1987.
----------------: Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını,1967.
ÖGEL, Bahaeddin: İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK, Ankara,1991.
PRITSAK, O.: “Karahanlılar”, İA, VI, İstanbul,1953, s.251-273.
SERRUYS, Henry: Sino-Mongol Relations During the Ming, II. The Tribute System And Diplomatic Missions (1400-1600), 1967.
Sharaf al-zamān Tahir Marvazi on China, the Turks and India, Arabic text (circa 1120) with an English translation and commentary by V. Minorsky, (James G. Forlong Fund, Vol. XXII) London: Royal Asiatic Society,1942, p.31 (Arabic text 19).
SÜMER, Faruk: Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatları-Destanları, TDAV., 5. Baskı, İstanbul,1999.
---------------: Eski Türklerde Şehircilik, TTK, Ankara,1994.
---------------: “Türk Destanları: Kara Hanlılar`ın Alp Er Tonga Destanı” Türk Dünyası Tarih Dergisi (63), İstanbul,1992, s.4-10.
---------------: Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, TDAV., İstanbul,1999.
ŞEŞEN, Ramazan: İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, TTK, 2. Baskı, Ankara,2001.
TAN, Nail: “Çocukluğumun Oyunları”, Millî Eğitim, S.93, 1/1990, s.12-17.
TANERİ, Aydın: Mevlânâ Âilesinde Türk Milleti ve Devleti Fikri, Ocak Yayınları, Ankara,1997.
Tarikh-i Fakhru’d-din Mubarakshah, Edit. E. Denison Ross, London,1927.
TAŞAĞIL, Ahmet: Göktürkler II, TTK, Ankara,1999; III, Ankara,2004.
---------------: Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, TTK, Ankara,2004.
The Cambridge History of Iran V.5. The Saljuq and Mongol Periods, Edited by J. A. BOYLE, Cambridge University Press, 1968.
The History of India, as Told by its Own Historians: The Muhammedan Period, Ed. Henry Miers ELLIOT, John DOWSON, Trübner, 1869.
The Shahnama of Firdausi IV, Arthur George Warner and Edmond Warner, London,1909.
TOGAN, Nazmiye, “Hüen Çang’a Göre Peygamberin Çağında Orta Asya”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi IV/1-2, (İstanbul,1964), s.37-38.
TOGAN, Zeki Velidi: Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, İstanbul, 1972.
---------------: Umumî Türk Tarihine Giriş I, 3. Baskı, İstanbul,1981.
TURAN, Osman: Türk Cihân Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, Boğaziçi Yay., 12. Baskı, İstanbul,1999.
“Turks”, EI2 (E. J. Brill’s First Encyclopadia of Islam -1913-1936) Edited by M. Th HOUSTMA, VIII, p.900-908.
URAZ, Murat: Türk Mitolojisi, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul,1967.
ÜLKEN, H. Ziya: Millet ve Tarih Şuuru, İ.Ü. E.F. Yayını, İstanbul,1948.
YAKUPOĞLU, Cevdet: “Anadolu’da Karluk Türk Boyu ve İskânı Üzerine”, Kastamonu Eğitim Dergisi, 12/1 (Mart 2004), s.191-204.
-----------------, Kuzeybatı Anadolu’nun Sosyo-Ekonomik Tarihi-XIII-XV. Yüzyıllar- G.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara,2007.
(YÖRÜKAN), Yusuf Ziya: “Onuncu Asır İptidalarında Yazılmış Olan Ebudülef Seyahatnamesi’ne Nazaran Orta Asya’da Türk Boyları ve Bunların Dinî ve Coğrafi Vaziyetleri”, Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Sene: 5, Bürhanettin Matbaası, (İstanbul,1932), S.22, s.51-64.
-----------------, “Onuncu Asır İptidalarında Yazılmış Olan Ebudülef Seyahatnamesi’ne Nazaran Orta Asya’da Türk Boyları ve Bunların Dinî ve Coğrafi Vaziyetleri”, Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Sene: 5, Bürhanettin Matbaası, (İstanbul,1932), S.23, s.39-52.
-----------------, “Onuncu Asır Başlarında Yazılmış Olan Ebudülef Seyahatnamesi’ne Göre Orta Asya’da Türk Boyları ve Bunların Dinî ve Coğrafi Varlıkları”, Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Sene: 5, Bürhanettin Matbaası, (İstanbul,1932), S.24, s.46-64.
-----------------, Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağda Türkler –Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu Bölgeler– Haz. Mehmet Şeker, Ali Ertuğrul vd., Gelenek Yayınları, İstanbul 2004.
YUSUF HAS HÂCİB: Kutadgu Bilig, Çev. R. Rahmeti ARAT, 8. Baskı, TTK, Ankara,2003.
ZUEV, Ü.: Early Türks: Sketches of history and ideology, Almaty, Daik-Press, 2002.
Kaynak
